29 Μαϊου 1453...Ο θάνατος των Βυζαντινών και η αναγέννηση των Ελλήνων

Η σημερινή επέτειος της άλωσης της Κωνσταντινούπολέως απο τους Οθωμανούς είναι μια σημαντική επέτειο.Η διαδρομή που οδήγησε σε αυτή,καθώς και τα αποτελέσματα αυτής,έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση του ελληνικού Έθνους και της ιστορίας του.Στη σημερινή μου ανάρτηση θα ξεφύγω απο την λογική τον επετειολογιών και των θρήνων και θα επικεντρωθώ στο να αναλύσω το πως κάτι που έγινε σαν σήμερα πρίν απο 563 χρόνια σαν σήμερα,επηρέασε και επηρεάζει και σήμερα τις εξελίξεις για τον Ελληνισμό.

Στην ουσία το Βυζάντιο τον τελευταίο αιώνα της ζωής του φυτοζωούσε.Κατάφερνε να επιβιώνει μόνο και μόνο επειδή οι συγκυρίες και οι ισχυροί του το επιτρέπαν.Τίποτα δεν θύμιζε τις ένδοξες εποχές του Ιουστινιανού,του Ιωάννη Τσιμιτσκή και του Βασίλειου Β' του Βουλγαροκτόνου.Η Κωνσταντινούπολη,η άλλοτε πόλη των πόλεων δεν ηταν τίποτα παραπάνω παρά μια σκιά του εαυτού της.Χρονογράφοι της εποχής αναφέρουν πως η οικονομική και κοινωνική κατάσταση σε αυτήν είχε φτάσει σε τέτοια σημεία,που οι κάτοικοι γκρεμίζαν τα σπίτια τους και τα ξύλα απο αυτά τα άναβαν φωτιές για να ζεσταθούν!!!!Η πάλαι ποτέ μεγάλη αυτοκρατορία δεν ήταν τίποτα παραπάνω απο την πόλη της Κωνσταντινούπολης και διάφορους μικρούς διασκορπησμένους θύλακες στον ελλαδικό χώρο.Οι νέοι εχθροί της οι Οθωμανοί είχαν κατακτήσει την κοιτίδα της αυτοκρατορίας,την Μικρά Ασία,ενώ είχαν εξισλαμίσει ένα μεγάλο μέρος του Χριστιανικού πληθυσμού της.Οικονομικά,κοινωνικά,πολιτικά και φυσικά και στρατιωτικά του Βυζάντιο παρέπαιε.
Όλα αυτά ήταν φυσικά σε γνώση του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνου ΙΑ' Παλαιολόγου.Γιός τους αυτοκράτορα Ιωάννη Η'  Παλαιολόγου και της Γέλενα Δραγάτση,μιας Σέρβας αρχόντισας των Σερρών,ο Κωνσταντίνος κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια να περισώσει και να υπερασπίσει τα απομεινάρια της αυτοκρατορίας του.Το έργο κάθε άλλο παρά εύκολο ηταν.
Για τον λόγο αυτό ηταν έτοιμος να κάνει ως αυτοκράτορας μεγάλους συμβιβασμούς που μέχρι πρίν δύο αιώνες ηταν αδιανόητο να κάνει ένας Βυζαντινός αυτοκράτορας.

Ο βασικότερος συμβιβασμός είχε να κάνει με το θρησκευτικό ζήτημα.Το οποίο ζήτημα δεν ηταν άλλο,απο τις σχέσεις Ορθόδοξης και Καθολικής Εκκλησίας.Βλέποντας καθαρά πως η αυτοκρατορία μόνη της δεν ηταν σε θέση να αντιτάξει άμυνα στους Οθωμανούς,ο Παλαιολόγος στράφηκε πρός την Δύση και τον Πάπα.Η απελπισία του ηταν τέτοια που ηταν έτοιμος να προχωρήσει και σε υποταγή της Ορθόδοξης Εκκλησίας,στην Καθολική.Είχε ήδη προηγηθεί η Σύνοδος της Φερράρα το 1438,στην οποία οι Βυναντινοί και γενικότερα οι Ορθόδοξοι είχαν δεχτεί να αποδεχτούν τα πρωτεία του Πάπα,καθώς και την εκδοχή των Καθολικών για το Filioque,την προέλευση δηλαδή του Αγίου Πνεύματος.Η συμφωνία αυτή είχε προκαλέσει θύελλα αντιδράσεων και έφερε την αυτοκρατορία σε μια κατάσταση που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί εμφύλιος πόλεμος.Απο την μια μεριά οι ενωτικοί που θεωρούσαν πως για να σωθεί η αυτοκρατορία είναι μονόδρομος ο συμβιβασμός με την Δύση και στους ανθενωτικούς που ήταν οι φανατισμένοι Ορθόδοξοι που προτιμούσαν να δούν την χώρα τους να πέφτει στους Οθωμανούς παρά να υποταχτούν στον Πάπα.Απο το παραπάνω είναι εύκολο να καταλάβουμε την ισχνή παρουσία αν όχι απουσία,μιας κοινής εθνικής συνείδησης για τους κατοίκους της αυτοκρατορίας.Η θρησκευτική συνείδηση ήταν ακόμα ανώτερη της εθνικής,παρά το γεγονός πως απο τον 13ο αιώνα είχε αρχίσει να επανεμφανίζεται μετά απο 8 ολόκληρους αιώνες, ο εθνικός προσδιορισμός Έλληνας και όχι Ρωμαίος.Μάλιστα στα ταξίδια που έκαναν οι δύο τελευταίοι Παλαιολόγοι σαν επαίτες στην Δύση για την εξασφάλιση βοήθειας(σας θυμίζει κάτι;),οι δυτικοί τους αποκαλούσαν αυτοκράτορες των Ελλήνων.Και είναι απόλυτα λογικά καθώς η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε συρρικνωθεί σε εδάφη στον κυρίως ελλαδικό χώρο,που η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων τους ηταν Έλληνες.

Με συνθήκες λοιπόν που θα τις χαρακτήριζα ως τις χειρότερες δυνατές,ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος κλίθηκε να υπερασπιστεί την άλλοτε μεγαλύτερη πόλη του κόσμου,αυτή που την περίοδο του Ιουστινιανού είχε ξεπεράσει το ένα εκατομμύριο κατοίκους.Πλέον η πόλη αυτή μετά βίας είχε 50-65.000 πληθυσμό.Ένα πληθυσμό εξαθλιωμένο,διχασμένο και μη συνειδητοποιημένο.Γιατί ένα σημαντικό μέρος του,αντί να τα δώσει όλα στον αγώνα που έπρεπε υπέρ βωμών και εστιών,φύλαγε όλα τα περιουσιακά στοιχεία του κρυμένα,περιμένοντας απλά την οθωμανική κατάκτηση.Και φυσικά αρνητικότατο ρόλο έπαιξε και το Πατριαρχείο.Ενώ μέχρι πρότινος σε κάθε μεγάλη απειλή της αυτοκρατορίας,έδωσε όλης της την περιουσία στον αυτοκράτορα για να φτιάξει στρατό,πλέον λόγω δογματικών διαφορών και ίσως και προσωπικών υστερόβουλων φιλοδοξιών,δεν έδωσε την στήριξη που μπορούσε.

Όταν οι Οθωμανοί έφτασαν έξω απο τα τείχοι της Κωνσταντινούπολης με 160.000 στρατό,απέναντι τους είχαν μόλις 8.000 Βυζαντινούς και Γενοβέζους μισθοφόρους να την υπερασπίσουν.Η αναλογία ήταν 1 Βυζαντινός/20 Οθωμανούς!!!!!Και μια απο τις πιο άνισες και ηρωικές μάχες της ιστορίας ξεκίνησε.Ο Αυτοκράτορας πρώτος απο όλους βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του αγώνα.Μπροστά στις μάχες και έχοντας δίπλα του τον γεναίο Γενουάτη μισθοφόρο στρατηγό Γιουστινιάνη,πολέμησε μαζί με τους άντρες του στις επάλξεις των τειχών της Πόλης.Αποκομένοι απο ξηρά και θάλασσα και με κάθε πιθανότητα εναντίον τους οι Βυζαντινοί έδωσαν μια ηρωική και απελπισμένη μάχη.Προφανώς και γνώριζαν πως ο αγώνας τους ήταν μάταιος,μα λίγο η δύναμη της απελπισίας,λίγο η πίστη πως για άλλη μια φορά η Παναγία θα προστατέψει την Βασιλεύουσα και ίσως και η κρυφή πίστη,πως ο Πάπας θα στείλει βοήθεια και στρατό,τους έδωσε την δύναμη να πολεμούν για να κερδίσουν χρόνο.Υπήρξαν πολλές ηρωικές στιγμές για τους αμυνόμενους,όπως το σπάσιμο του ναυτικού αποκλεισμού της Πόλης απο τον Χιώτη θαλασσομάχο Φλαντανελλά.Όλα αυτά όμως δεν μπορούσαν να αντιστρέψουν τις αρνητικές αναλογίες.Και σα να μην έφτανε αυτό,ο λαός της Πόλης αντί να βρεθεί σύσσωμος όλος στις επάλξεις να πολεμήσει,είχε παραδοθεί στις δεισιδαιμονίες και την ηττοπάθεια που αυτές έφεραν,θεωρώντας ακόμα πως η πτώση της Κωνσταντινουπόλεως θα ηταν Θεία Τιμωρία για την επιλογή του αυτοκράτορα να συμπράξει με τον Πάπα!!!Μια έκλειψη σελήνης στις 23 Μαϊου του 1453 και η πτώση της εικόνας της Παναγίας στη λάσπη κατά την διάρκεια λειτουργίας,ενέτειναν αυτές τις δεισιδαιμονίες και την ηττοπάθεια.Απο της 6 απριλίου,οι λίγοι αλλά γεναίοι υπερασπιστές της Κωνσταντινούπολης διεξήγαγαν έναν τιτάνιο αγώνα.Μπορεί να είχαν κατορθώσει να αντιμετωπίσουν συντριπτικά υπέρτερες δυνάμεις και να προξενήσουν στους εισβολείς τεράστιες απώλειες,αλλά και οι δικές τους οι τάξεις είχαν αρχίσει να αραιώνουν.Την 29η Μαϊου του 1453 ξημερώματα κοντά,κατά την διάρκεια μάχης με τους Τούρκους τραυματίζεται ο Γιουστινιάνη γεγονός που κλόνισε τους Γενουάτες συμπολεμιστές του και εγκατέλειψαν τις θέσεις τους.Πανικός κυρίευσε το στρατόπεδο των αμυνομένων και εκείνη την στιγμή,σύμφωνα με την παράδοση,μια μικρή πύλη στα τείχη,η Κερκόπορτα έμεινε ανοιχτή και επέτρεψε σε εκατοντάδες Οθωμανούς να διεισδύσουν στην Πόλη.Η κατάρρευση πλέον ηταν πλήρης.Ο Αυτοκράτορας με τους ελάχιστους στρατιώτες της φρουράς του και τους στρατηγούς του ξεχύνεται στη μάχη,σε μια μάταιη προσπάθεια να κλίσει το ρήγμα.Στην προσπάθεια του αυτή θα φονευτεί.Πλέον είχαν όλα τελειώσει.
Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος έκανε οτι ηταν ανθρωπίνος δυνατό για να σώσει την αυτοκρατορία και τον λαό του.Πολέμησε και έπεσε ηρωικά για τον σκοπό αυτό.Η ιστορία όμως του επεφύλαξε μια ιδιαίτερη τιμή.Πέραν απο τις λαϊκές δοξασίες για τον Μαρμαρωμένο Βασιλειά,ο Κωνσταντίνος φέρει μια αξιοζήλευτη ιδιότητα καθώς υπήρξε ο τελευταίος Βυζαντινός και ο πρώτος νεοΈλληνας.

 

Μερικά συμπεράσματα

Η πολιορκία και η πτώση της Κωνσταντινουπόλεως είναι μια καλή ευκαιρία για την εξαγωγή συμπερασμάτων.Μια αυτοκρατορία και γενικότερα ένα κράτος που έχει διανύσει μια μεγάλη πορεία, είναι νομοτελειακά βέβαιο πως κάποια στιγμη θα καταρρεύσει.Στην περίπτωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αυτό συντελέστει εξαιτίας της κακής δίοικησης,της διαφθοράς,της ανικανότητας,της στασιμότητας και των εσωτερικών ερίδων.Όταν απειλείται το τόπος σου και εσύ ασχολείσαι με μικρόζητήματα θρησκευτικού τύπου και με δογματικό μάλιστα τρόπο είναι μοιραία και η κατάληξη σου.Η διάσπαση του πληθυσμού της Πόλης σε ενωτικούς και ανθενωτικούς,εξασθένησε τον ήδη αδύναμο κοινωνικό ιστό.Και φυσικά δεν πρόκειται για μια απλή διαμάχη ιδεών,αλλά για μια μάχη συμφερόντων καλύμένη με θρησκευτικό μανδύα.Γιατί πολύ απλά,ας μιλήσουμε καθαρά επιτέλους,κάποιοι ήθελαν την οθωμανική κατάκτηση.Και δεν ηταν άλλη απο κάποιους θρησκευτικούς και οικονομικούς κύκλους της ανθενωτικής παρατάξεως.Αναγνωρίζω πως δεν ηταν όλοι οι ανθενωτικοί προδότες και η δισπιστία και η οργή τους απέναντι στη δύση ηταν απολύτως δικαιολογημένη μετά απο την άλωση του 1204 και την λατινοκρατία στην Ελλάδα,αλλά δυστυχώς η στάση τους δεν βοήθησε στο να σωθεί η Κωνσταντινούπολη και κατά συνέπεια η αυτοκρατορία.Και για του λόγου το αληθές,όταν ο Μωάμεθ Β΄ κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη έχρισε νέο Πατριάρχη τον Γεννάδιο Σχολάριο που ηταν επικεφαλής των ανθενωτικών.Μαζί με το χρίσμα του παραχώρησε και προνόμια που το Πατριαρχείο δεν έτυχε να δεί ούτε την βυζαντινή περίοδο.Με λίγα λόγια την επίσημη θρησκεία κανείς δεν την πείραξε.Αντίθετα μετά την άλωση βγήκε ενισχυμένη σε όλους τους τομείς.Προφανώς και αυτή με την σειρά της εξυπηρέτησε όσο καλύτερα μπορούσε τους Οθωμανούς κατακτητές,αφού καταδίκασε τον ελληνισμό να ζήσει στο σκοτάδι και αμόρφωτος.Καταδίκασε το κίνημα του διαφωτισμού και οποιαδήποτε προσπάθεια των υποδούλων έστω και για πνευματική ανεξαρτησία και τα αποτελέσματα αυτής της καταδίκης τα πληρώνουμε μέχρι σήμερα.

Γιατί δεν ηταν τόσο η πτώση μια ετοιμοθάνατης και χρεοκοπημένης αυτοκρατορίας το μεγάλο πλήγμα για τον Ελληνισμό,καθώς αυτή θα ερχόταν αναπάντεχα κάποια στιγμή,αφού δεν είχε τίποτα άλλο να προσφέρει και να δώσει πέρα απο στασιμότητα και παρακμή.Το μεγάλο πλήγμα και η μεγάλη πληγή του Ελληνισμού είναι η παντελής απουσία του κατά την διάρκεια του Διαφωτισμού και της Αναγέννησης.Και η ειρωνεία της Ιστορίας είναι πως οι δυτικοί τα γνώρισαν αυτά,σε μεγάλο βαθμό χάρη στους μορφωμένους Βυζαντινούς πρόσφυγες που κετέφυγαν στη Δύση για να σωθούν,μεταφέροντας τις γνώσεις τους και πληθώρα χειρογράφων και πληροφοριών.Τα πράγματα όμως στην πρώην Βυζαντινή Ελλάδα δεν ηταν καλά.Μαζικοί εξισλαμισμοί και παιδομαζώματα και εγκατάσταση μουσουλμανικών πληθυσμών,ανάγκασαν ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων να καταφύγουν σε δύσβατες ορεινές περιοχές.Οι άνθρωποι αυτοί αν κατάφεραν να διατηρήσουν την ταυτότητα τους,έχασαν κάθε έννοια παιδείας και αυτό έγινε με ευθύνη του Πατριαρχείου.

Ενός Πατριαρχείου που το μόνο που το ένοιαζε ηταν να διατηρήσει το ποίμνειο του,βυθισμένο στο σκοτάδι ώστε να μην μορφωθεί και σηκώσει ποτέ κεφάλι και διαταράξει την αρμονική συνεργασία του με την οθωμανική Υψηλή Πύλη.Μια συνεργασία που απέδιδε πολλά,καθώς εξασφάλιζε τεράστια χρηματικά ποσά και εξασφάλιση καίριων θέσεων στον κρατικό μηχανισμό.

Δυστυχώς το παραπάνω σε συνδιασμό με το γεγονός πως οι Έλληνες κατακτήθηκαν απο τον πιο καθυστερημένο πνευματικά λαό της εποχής,είχαν ως αποτέλεσμα όταν επιτέλους ξεσηκωθήκαν μετά απο 368 χρόνια σκλαβιάς,ο αναλφαβητισμός τους να βρίσκεται στο 99%!!!!Η έλειψη παιδείας και οποιασδήποτε εκπαιδευτικής δομής,είχε να αποτέλεσμα την απουσία μας απο την όλη διαδικασία του Διαφωτισμού και της Αναγέννησης.Η σημερινή έλλειψη παιδείας και τα διάφορα κακώς κείμενα της ελληνικής κοινωνίας έχουν τις ρίζες τους στο τότε.

Απο την άλλη φυσικά κανείς δεν εγγυάται πως τα πράγματα θα ηταν καλύτερα άμα είχαμε κατακτηθεί απο τους Δυτικούς και όχι απο τους Οθωμανούς.Γενικότερα η διαδικασία τςη επιλογή του λιγότερου κακού αφέντη με ανακατεύει.Το μόνο σίγουρο όμως είναι πως τότε αναγκαστηκάμε θα είχαμε πάρει έστω μια μικρή γεύση απο τον Διαφωτισμό.Φυσικά και οι Δυτικοί πέρα απο τον μικρό αριθμό στρατιωτών που στείλαν για συμπαράσταση,δεν έκαναν κάτι ουσιαστικό για να σωθεί η Αυτοκρατορία των Ελλήνων όπως οι ίδιοι την αποκαλούσαν.Ο Μαρξιστής Ιστορικός Ιωαννής Κορδάτος είχε γράψει ότι αν ο Παλαιολόγος είχε 20.000-30.000 πολεμιστές, η Πόλη δεν θα έπεφτε ποτέ.Πιθανόν να είχε δίκιο.Αν οι Δυτικοί γνώριζαν τι θα επακολουθούσε με την πτώση του Βυζαντίου και το πως θα διαχέονταν οι Οθωμανοί με σκοπό να κατακτήσουν και να εξισλαμίσουν την Ευρώπη,καθώς δύο αιώνες αργότερα με μεγάλη δυσκολία θα τους απωθούσαν απο το να το κάνουν πράξη έξω απο την Βιέννη,πολύ πιθανό και να έστελναν την βοήθεια που χρειαζόταν τόσο πολύ για να επιβιώσει το Βυζαντινό Κράτος.Το ίδιο φυσικά ισχυεί και για τα διάφορα ελληνικά δεσποτάτα που δεν έπραξαν το παραμικρό για να ενισχύσουν την Κωνσταντινούπολη.

Αποτέλεσμα όλων αυτών,η 29η Μαϊου 143 και τα 368 χρόνια νύχτας.

Απο την άλλη όμως υπήρξαν και κάποια ευεργετικά αποτελέσματα για τους Έλληνες.Με την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας,μιας αυτοκρατορίας πολυεθνικής,ελληνόφωνης μέν αλλά όχι ελληνικής,τους δώθηκε η ευκαιρία να ψάξουν να βρούν την χαμένη ταυτότητα τους.Η απομόνωση τους σε δύσβατες περιοχές βόηθησε παρά την έλλειψη παιδείας,να μπορέσουν να ανακαλύψουν την ελληνικότητα τους.Δεν ηταν Ρωμαίοι αλλά Έλληνες.Ήταν απόγονοι αυτών που μέχρι πρίν απο 1500 χρόνια κυριαρχούσαν σε όλους τους τομείς στον τότε κόσμο.Τα μαρμάρινα ερείπια του παλιού πολιτισμού άλλωστε έστεκαν εκεί για να τους το θυμίζουν.Άλλωστε η αναγέννηση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων είχε ξεκινήσει πολύ πιο πρίν.Απο την κατάλυση της αυτοκρατορίας απο τους Φραγγολατίνους.Το χριστιανικό έθνος του Βυζαντίου είδε πως δεν είχε τίποτα με όλους αυτούς τους Χριστιανούς,που έφαξαν,κατέστρεψαν λεηλάτησαν και ατίμαν την χώρα του.Απο το 13ο αιώνα και μετά συναντάμε όλο και συχνότερα την χρήση του εθνικού προσδιορισμού Έλληνες,για τους κατοίκους του ελλαδικού χώρου,απο Έλληνες και ξένους χρονικογράφους.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρων έχει και ο λόγος που εκφώνησε ο τελευταίος Αυτοκράτορας του Βυζαντίου την 28η Μαϊου,μια μόλις μέρα πρίν την άλωση.Ο λόγος αυτός σώζεται απο το έργο του χρονικογράφου και λογοθέτου Γεώργιου Φραντζή.Τι έλεγε λοιπόν ο Παλαιολόγος πρίν το μοιραίο τέλος;

 "Καὶ ὑμεῖς ἔσωθεν τῶν τειχῶν ὑπάρχετε σκεπόμενοι, οἱ δὲ ἀσκεπεῖς μετὰ κόπου ἔρχονται. Διό, ὦ συστρατιῶται γίγνεσθε ἕτοιμοι καὶ στερεοὶ καὶ μεγαλόψυχοι διὰ τοὺς οἰκτιρμοὺς τοῦ Θεοῦ. Μιμηθῆτε τούς ποτε τῶν Καρχηδονίων ὀλίγους ἐλέφαντας, πὼς τοσοῦτον πλῆθος ἵππων Ῥωμαίων τῇ φωνῇ καὶ θέᾳ ἐδίωξαν, καὶ ἐὰν ζῷον ἄλογον ἐδίωξε πόσον μᾶλλον ἡμεῖς ἡ τῶν ζῴων καὶ ἀλόγων ὑπάρχοντες κύριοι, καὶ οἱ καθ᾿ ἡμῶν ἐρχόμενοι ἵνα παράταξιν μεθ᾿ ἡμῶν ποιήσωσιν ὡς ζῷα ἄλογα καὶ χείρονές εἰσιν. Οἱ πέλται ὑμῶν καὶ ῥομφαῖοι καὶ τὰ τόξα καὶ ἀκόντια πρὸς αὐτοὺς πεμπέτωσαν παρ᾿ ἡμῶν. Καὶ οὕτως λογίσθητε ὡς ἐπὶ ἀγρίων χοίρων καὶ πληθὺν κυνήγιον, ἵνα γνώσωσιν οἱ ἀσεβεῖς ὅτι οὐ μετὰ ἀλόγων ζῴων ὡς αὐτοί, παράταξιν ἔχουσιν, ἀλλὰ μετὰ κυρίων καὶ αὐθεντῶν αὐτῶν καὶ ἀπογόνων Ἑλλήνων καὶ Ῥωμαίων."

Απόγονο λοιπόν των Ελλήνων και των Ρωμαίων θεωρούσε τον εαυτό του,ο τελευταίος Βυζαντινός και ο πρώτος νεοΈλληνας.Αυτό απο μόνο του αποδεικνύει πως η περίοδος της τουρκοκρατίας,πέραν απο τις ανυπλογίστες σφαγές,καταστροφές και την οπισθοδρόμηση που έφερε για τον Ελληνισμό,είχε και μια μοναδική ευεργετική δράση.Αποτέλεσε το 'κουκούλι',στο οποίο κλείστηκε μέσα ο Βυζαντινός για να ξεπηδήσει  368 χρόνια έπειτα ο Έλληνας.